Η σύσταση του Ιδρύματος «Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής», το 1983, σημαντικού κέντρου διαφύλαξης της ιστορικής μνήμης και προαγωγής της επιστημονικής έρευνας, υπήρξε αποτέλεσμα ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Τρεις προσωπικότητες των γραμμάτων, με επίγνωση της συγκυρίας, οι Κ. Τσάτσος, Κ. Τρυπάνης και Κ. Σβολόπουλος, εμπνευσμένοι από το πρότυπο της ίδρυσης παρεμφερών ιδρυμάτων στον ευρύτερο διεθνή χώρο, απηύθυναν επιστολή στον Κωνσταντίνο Καραμανλή, στις 14 Μαΐου 1983, στην οποία, μεταξύ άλλων, τόνιζαν:
«…κάθε πολίτης και προπαντός οι ειδικοί έχουν χρέος να φροντίζουν για τη διαφύλαξη στη μνήμη των μεταγενεστέρων των πολιτικών εκείνων γεγονότων που συνθέτουν την ιστορία της εποχής των…. Εμπνεόμενοι από τις παραπάνω σκέψεις αποφασίσαμε να αναλάβωμε μια πρωτοβουλία που αποβλέπει στη διαφύλαξη των γραπτών κειμένων και των προφορικών μαρτυριών της ιστορικής εποχής που και εμείς ζήσαμε και που συμπίπτει με την περίοδο που πρωταγωνιστήσατε εσείς στην πολιτική ζωή της Ελλάδος».
Ο Κ. Καραμανλής ανταποκρίθηκε θετικά στην πρόταση και προχώρησε στη σύσταση του Ιδρύματος έχοντας την πεποίθηση ότι «η Ιστορία δεν πρέπει να λησμονείται» και ότι «τα διδάγματα της Ιστορίας είναι πάντα επίκαιρα».
Η απόφασή του να καταθέσει το πολιτικό του αρχείο σε ένα κοινωφελές Ίδρυμα που θα έφερε το όνομά του υπήρξε πρωτοποριακή και συνέβαλε καθοριστικά στην ουσιαστική επιστημονική προσέγγιση των προβλημάτων της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Η υιοθέτηση, έκτοτε, του παραδείγματός του από άλλους Έλληνες πολιτικούς και από Ιδρύματα που συστάθηκαν με παρεμφερή χαρακτήρα, πιστοποιεί την έγκαιρη ανταπόκριση στο γενικότερο πνεύμα των καιρών.
Το Ίδρυμα αποτελεί νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου και διέπεται από τους νόμους περί κοινωφελών Ιδρυμάτων. Η σύσταση και η λειτουργία του βασίστηκε αποκλειστικά στην οικονομική ενίσχυση ιδιωτών, στενών συγγενών και φίλων του Κ. Καραμανλή. Πρώτος Πρόεδρος διετέλεσε ο Κωνσταντίνος Τσάτσος. Σήμερα, Πρόεδρος του Δ.Σ. είναι ο Αχιλλέας Καραμανλής, επίτιμος Πρόεδρος είναι ο πρέσβης Πέτρος Μολυβιάτης και Γενικός Διευθυντής είναι ο Καθηγητής Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος πρώην Υπουργός Παιδείας.
Το κτίριο του Ιδρύματος, στη Φιλοθέη, ανεγέρθηκε με σχέδιο του Ιάσονα Ρίζου, σε ιδιόκτητο οικόπεδο που προσέφερε ο ίδιος ο Κ. Καραμανλής, ταυτόχρονα με την κατάθεση του προσωπικού του αρχείου. Οι εργασίες ανέγερσης του κτιρίου ολοκληρώθηκαν τον Οκτώβριο του 1987 και ακολούθησε η εγκατάσταση, ο εξοπλισμός, ο εμπλουτισμός και η συστηματική οργάνωση του Αρχείου και της Βιβλιοθήκης, χάρη και στη συμβολή στενών φίλων του προέδρου και πρώτιστα του αδελφού του, Γραμμένου Γ. Καραμανλή.
Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, σύμφωνα με την επιθυμία του, έχει ενταφιαστεί, στις 24 Απριλίου 1998, στον περίβολο του Ιδρύματος.
